ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਰਹਿਤ ਦਿਵਸ - ਮੌਤ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ - ਚੋਣ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਕਰਨੀ ਹੈ?

ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ 31 ਮਈ ਦਾ ਦਿਨ, ‘ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦਿਵਸ’ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਖਪਤ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਰਦੇ ਦੀ ਖਪਤ ਵਿਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਸਾਲ 25 ਲੱਖ ਵਿਅਕਤੀ, ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਲਝਣਾਂ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਧੱਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 70 ਫੀਸਦੀ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਮਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ 20 ਤੋਂ 25 ਫੀਸਦੀ ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਲੋਕ ‘ਜ਼ਰਦਾ’ ਅਤੇ ‘ਖਿਆਨੀ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ 0.38 ਫੀਸਦੀ 1000 ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਦਰ 8 ਪ੍ਰਤੀ 1000 ਹੈ।
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨਸ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ: ਫਰਿਡ ਪਲੱਮ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਦੌਰੇ (ਬ੍ਰੇਨ ਸਟ੍ਰੋਕ) ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਭਾਰਤੀ ਮਾਹਿਰ ਪ੍ਰੋ: ਸੀ. ਆਰ. ਸੋਮਨ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਪੀਤੀ ਸਿਗਰਟ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਮਰ ’ਤੇ 5.5 ਮਿੰਟਾਂ ਦਾ ਕੱਟ ਮਾਰਦੀ ਹੈ।
ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਧੂੰੲੇਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਜ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਧੂੰੲੇਂ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 4000 ਕੈਮੀਕਲਜ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤੰਬਾਕੂ ਨਾ ਪੀਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਕੈਂਸਰ 15 ਤੋਂ 30 ਗੁਣਾ ਵਧ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਿਗਰਟ\ਬੀੜੀ ਦੇ ਧੁਖਦੇ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਧੂੰਆਂ (ਸੈਕਿੰਡ-ਹੈਂਡ ਧੂੰਆਂ), ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਡਾਕਟਰੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਜ ਇਹ ਇਕ ਖੂਬ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੰਬਾਕੂ ਪੀਣ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਰਦ ਦੇ ਵੀਰਜ਼ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਜਮਾਂਦਰੂ ਨੁਕਸਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ੁਗਲ ਹੋਰ ਵੀ ਮਹਿੰਗਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਿੰਗਜ਼ ਕਾਲਜ ਹਸਪਤਾਲ, ਲੰਦਨ ਵਿਖੇ ਨਿਯੁਕਤ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਮਾਹਿਰ ਡਾ: ਜੋਨ ਸਟੱਡ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸੈਕਸ ਲਈ ਤੀਬਰ ਤਾਂਘ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਰਮੋਨ-ਐਸਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਲਸਰੂਪ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੰਬਾਕੂ ਨਾ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਮਾਸਿਕ ਧਰਮ-ਚੱਕਰ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋ, ਤੰਬਾਕੂ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦੀਆਂ ਤੰਬਾਕੂ ਨਾ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੁੱਢੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਦਾ ਬੱਚਾ ਅਕਸਰ ਕਮਜ਼ੋਰ, ਰੋਗੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਮ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੰਬਾਕੂ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ 30 ਲੱਖ ਹੈਂਡੀਕੈਪਡ ਬੱਚੇ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
ਉਪਰੋਕਤ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆਂ, ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋਂ ਦੀਵਾਲੀਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ, ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ’ਤੇ ਮਾਰੂ ਸੱਟ ਮਾਰਦੀ ਹੈ।
ਮਾਹਿਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਤਤਕਾਲ ਹੀ ਨੱਥ ਨਾ ਪਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਦਰ ਦੁੱਗਣੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ‘ਤੰਬਾਕੂ ਜਾਂ ਸਿਹਤ’ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੋਣ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਕਰਨੀ ਹੈ।
ਕਹਾਵਤ ਹੈ, ‘ਖਰਬੂਜੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖਰਬੂਜਾ ਰੰਗ ਫੜਦਾ ਹੈ।’ ਯਾਦ ਰੱਖੋ! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ‘ਰੰਗ ਫੜਨਗੇ।’ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਜ਼ਰਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ! ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਸਬੰਧੀ ਕੀਤੇ ਖੋਜ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਇਹ ਤੱਥ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ 20 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੁਰ-ਉਮੀਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋ, ਇਸ ਤੱਥ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈਂਦਿਆਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖਣ।
ਤੰਬਾਕੂਨੋਸ਼ੀ ਦੀ ਆਦਤ ਸਬੰਧੀ ਕੀਤੇ ਗੲੇ ਸਰਵੇਖਣ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਕ ਸਿਗਰਟਨੋਸ਼ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਿਥੀ ਹੋਈ ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਸਿਗਰਟ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸ ਆਦਤ ਤੋਂ, ਜੇ ਚਾਹੇ, ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ 31 ਮਈ ਦਾ ਦਿਨ ‘ਤੰਬਾਕੂ ਰਹਿਤ ਦਿਵਸ’ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ 31 ਮਈ ਦਾ ਦਿਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਮਲੀ ਇਸ ਲੱਤ ਤੋ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮੁਢਲੇ ਕਦਮ ਵਜੋਂ 31 ਮਈ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਕਰਨਗੇ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ...ਹਾਂ! ਆਸ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਡਾ: ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਸਰਹਿੰਦੀ
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ)

ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮ!

ਮੈਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ’ਚ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ’ਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਰੋਹ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਗਜ਼ਬ ਦੇ ਠਰੰਮ੍ਹੇ ਵਾਲੀ ‘ਭੀਲਣੀ’ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੱਚੇ ੲੇਨੇ ਬੇਲਗਾਮ ਕਿਉਂ ਹੋ ਗੲੇ ਹਨ? ‘ਸੁਦਾਮੇ’ ਵਰਗੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਕਿੱਥੇ ਗੁੰਮ ਹੈ? ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੰਚ ਤੋਂ ਸਾਦਗੀ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਡੀ. ਜੇ. ਦਾ ਖੱਪ ਰੌਲਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਲਾਈਟਾਂ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਵੀ ਬਥੇਰਾ ਹੈ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਮੰਚ ’ਤੇ ਫ਼ਿਲਮੀ ਕੈਸਿਟ ਲਾ ਕੇ ਨੱਚਣਾ-ਟੱਪਣਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ’ਚ ਵੀ ਕੋਈ ਬੁਰਾਈ ਨਹੀਂ ਪਰ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸੇਧ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ। ਕਾਂਟਾ ਲਗਾ, ਆਤੀ ਕਯਾ ਖੰਡਾਲਾ, ਲੜਕੀ ਕਮਾਲ ਦੇਖੀ, ਅੱਖੀਓਂ ਸੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰੇ, ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਛੱਤਰੀ ਤੋਂ ਉੱਡ ਗਈ, ਅੱਖਰਾਂ ’ਚੋਂ ਤੂੰ ਦਿੱਸਦੀ ਰਾਤੀਂ ਮਿਲਣ ਨਾ ਆੲੀਂ ਵੇ ਆਦਿ ਹਿੰਦੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਤੋਰੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਸ ਬੇਵੱਸ ਬਾਪੂ ਵਰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪੁੱਤ ਬਾਗੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਲਟਕਿਆਂ, ਝਟਕਿਆਂ ਤੇ ਮਟਕਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚ ਸੁਥਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਇਲਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੌਰ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੇ ਗੀਤ ਤਾਂ ਗੁਆਚ ਹੀ ਗੲੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ, ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦਾ ਕਲਾਮ ਵੀ ਹੁਣ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਹੀ ਕੰਨੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ’ਚ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਾਡਰਨ ਭੰਗੜਾ’ ਵੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਭੰਗੜਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕੁੜਤੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤੀਆਂ ਤੰਗ ਜੀਨ ਦੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ’ਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਘਸੇ-ਪਿਟੇ ਲਤੀਫ਼ੇ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਰੋਤੇ ਵੀ ਕੁਰਕੁਰੇ ਖਾ ਕੇ ਹਿੜ-ਹਿੜ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਪੱਛਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਇਕ ਸੌ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਸਿੱਖ ਸਕੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ’ਚ 365 ਦਿਨ ਹੀ ਫੈਸ਼ਨ ਮੇਲੇ ਵਰਗਾ ਮਾਹੌਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਫੈਸ਼ਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਹਾਵੀ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਸਕੂਲ ਬੋਰਡਾਂ, ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮਾਂ ਬਾਰੇ ਨਵੇਂ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ ਘੜਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਗਰੇਵਾਲ
-ਭਾਖੜਾ ਰੋਡ, ਨੰਗਲ-140124
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ)

...ਦੁੱਧ ’ਚ ਮਧਾਣੀ ਨੱਚਦੀ

ਮਧਾਣੀ ਚੁੱਲ੍ਹੇ-ਚੌਕੇ ਦਾ ਅਹਿਮ ਅੰਗ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਦੁੱਧ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਬੰਧ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਸੁਆਣੀ ਨਾਲ ਅਹਿਮ-ਖਾਸ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘਰ ਦੀ ਸੁਆਣੀ ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਦੁੱਧ ਤੋਂ ਬਣੇ ਦਹੀਂ ਚਾਟੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰਿੜਕਦਿਆਂ ਮੱਖਣ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।
ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਲਈ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਕਾੜ੍ਹਨੇ (ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾਨੁਮਾ ਬਰਤਨ) ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਗੋਹਿਆਂ ਦੀ ਮੱਠੀ-ਮੱਠੀ ਅੱਗ ਉੱਪਰ ਕੜ੍ਹਨ ਲਈ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਦੋ-ਚਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਗੋਹਿਆਂ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਦੁੱਧ ਉੱਪਰ ਮਲਾਈ ਦੀ ਮੋਟੀ ਤਹਿ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਇਸ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਖਟਿਆਈ (ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਦਹੀਂ/ਆਚਾਰ/ਨਿੰਬੂ) ਦੀ ਜਾਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਰਸਾਇਣਕ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਦੁੱਧ ਤੋਂ ਦਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਦਹੀਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਇਸ ਜਾਗ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਜੋ ਸੁਆਣੀ ਦੀ ਸੂਝ-ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਪਰਖ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੀ। ਘਰ ਦਾ ਸੁਖਾਵਾਂ ਮਾਹੌਲ ਜਿਥੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਮਤਾ ਤੇ ਆਪਸੀ ਥਪਾਕ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਸੂਝ-ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਰ ਬੱਲ ਮਿਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਤਣਾਅ ਭਰਿਆ ਮਾਹੌਲ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਬਣੇ-ਬਣਾੲੇ ਕੰਮ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸੁਖਾਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ’ਚ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਸੋਹਜ-ਸੁਆਦ ਨਾਲ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗੲੇ ਕਾਜ-ਵਿਹਾਰਾਂ ’ਤੇ ਤਨ, ਮਨ ਤੇ ਸੂਝ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੁਖਾਵੇਂ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਜਾਗ ਨਾਲ ਜਾਇਕੇਦਾਰ ਦਹੀਂ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਹੀਂ ਨੂੰ ਜਦ ਸੁਆਣੀ ਚਾਟੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਮਧਾਣੀ ਨੂੰ ਗੇੜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਨੋ ਮਧਾਣੀ ਨੱਚ ਉਠਦੀ ਹੈ :
‘ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ’ਤੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਤੇ ਦੁੱਧ ’ਚ ਮਧਾਣੀ ਨੱਚਦੀ।’
ਕਦੇ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਇੰਜ ਚਲਦੀਆਂ ਮਧਾਣੀਆਂ ਦੀ ਮਧੁਰ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਨਾਂ ’ਚ ਮਿਸ਼ਰੀ ਘੋਲੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਤੇ ਚਾਟੀ ’ਚੋਂ ਉਠਦੀ ਮਹਿਕ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਸੁਗੰਧਿਤ ਕਰੀ ਰੱਖਦੀ। ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਗੱਭਰੂ ਵੀ ਛੰਨਾ\ਕੌਲ\ਗਲਾਸ ਲੈ ਕੇ ਆਣ ਪੀੜ੍ਹੀ ’ਤੇ ਬਹਿੰਦਾ ਤੇ ‘ਅੱਧ-ਰਿੜਕੇ’ ਨੂੰ ਪੀ ਕੇ ਸਰਸ਼ਾਰ ਹੋ ਉਠਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕੰਮਕਾਜ ਲਈ ਨਿਕਲ ਤੁਰਦਾ। ਸਮਾਂ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਘਰ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਥੇ ਸੁਆਣੀ ਹੱਥੀਂ ਦੁੱਧ ਰਿੜਕਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤੇ ਕੋਈ ਗੱਭਰੂ ‘ਅੱਧ-ਰਿੜਕਾ’ ਪੀਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮਧਾਣੀਆਂ ਵੀ ਬਿਜਲੀ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੀ ਜਾਗ ਵੀ ਚਾਹ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ‘ਬਿਸਤਰ ਚਾਹ’ (ਬੈੱਡ ਟੀ) ਨਾਲ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ।

ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਈਆ ਹਵੇਲੀਆਣਾ
ਐਸ. ਐਸ. ਮਾਸਟਰ, ਸ. ਹਾ. ਸਕੂਲ, ਚੀਮਾ ਬਾਠ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)-143112
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ)

ਨਾ ਉਹ ਰਹੀਆਂ ਖੁਰਾਕਾਂ ਨਾ ਉਹ ਜ਼ੋਰ ਜਵਾਨੀ ਦੇ...

ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਡਾ: ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ’ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਕਿਸ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕਈ ਦਹਾਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਘਰ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਦੂਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਵੀਲਾਂ ਵਾਲੇ ਅੱਠ ਹਾਰਸ ਪਾਵਰ ਦੇ ਇੰਜਣ ਦੀ ਠੁੱਕ-ਠੁੱਕ ਤੇ ਪੁਲੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਪਟੇ ਦੇ ਜੋੜ ਦੀ ਚਪੇੜ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਲੂ (ਪਾਣੀ ਡਿਗ ਡਿਗ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਟੋਆ) ਵਿਚ ਡਿਗਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਛਹਿਬਰ ਤੇ ਖਾਲ ਵਿਚ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਲਕਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਧਰੇ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਨੇੜੇ ਉੱਗੇ ਵੱਡੇ ਬੋਹੜ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਗੋਸ਼ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਇਉਂ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਨਿੰਮ, ਧਰੇਕ ਤੇ ਸ਼ਰੀਂਹ ਦੀ ਰਲਵੀਂ ਛਾਵੇਂ ਮੰਜੀ ਦੀ ਦੌਣ (ਪਿਆਂਦਾ) ਕੱਸਦਾ ਬਾਪੂ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਪਿਆ ਮਾਰਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮੈਂ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਵਾੜੇ ਕੰਧ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਛਾਂ ਕਾਰਨ ਸਿੱਲ ਵਿਚ ਉੱਗੀਆਂ ਪੀਲਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਲੀਆਂ ਪੱਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਰਸੀਆਂ ਪੀਲਕਾਂ ਪਿਆ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵਾਂ। ਦਿਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਰ ਢਲਦੇ ਈ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਤੰਦੂਰੇ ਲਾਈਆਂ ਰੋਟੀਆਂ, ਪਿਆਜ਼, ਪੂਤਨੇ ਤੇ ਗੁੜ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਚਟਨੀ ਨਾਲ ਖਾਣ ਨੂੰ ਆਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਸੰਘਣੇ ਤੂਤ ਦੀ ਦੋਸਾਂਗ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਲਾਲ ਉਨਾਭੀ ਗੋਹਲਾਂ ਖਾ-ਖਾ ਰੱਜ ਗਿਆ ਹੋਵਾਂ। ਬਾਪੂ ਕੱਚੀ ਲੱਸੀ ਦੇ ਘੁੱਟ ਨਾਲ ਤੰਦੂਰ ਦੀ ਮੋਟੀ ਪਰ ਲਜ਼ੀਜ਼ ਰੋਟੀ ਦੀ ਬੁਰਕੀ ਅੰਦਰ ਲੰਘਾਉਂਦਾ ਮੈਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਪਿਆ ਕੱਢਦਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੈਂ ਜਾਣੋ ਆਪਣੀ ਹੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਮਸਤ ਪਿੰਡ ਦੀ ਵੱਡੀ ਢਾਬ ਵਿਚ ਮੱਝਾਂ ਦੀਆਂ ਪੂਛਾਂ ਫੜ ਕੇ ਤਾਰੀਆਂ ਪਿਆ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਵਾਂ।
ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੀ ਹਕੀਕਤ ਵਾਂਗ ਸੱਚ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਮਹਿਜ਼ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਲਗਦਾ ੲੇ, ਸਿਰਫ ਇਕ ਸੁਪਨਾ। ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਮਾਡਰਨ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ 36 ਸੌ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲੱਜਤ ਅਸੀਂ ਚੱਖੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ੲੇ ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜੋ ਘਰੇਲੂ, ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਸੀ, ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਸੁਣ ਕੇ ਹੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ੲੇ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਮੂੰਹ ’ਚ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੇਤਾਂ ’ਚੋਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਲਿਆਂਦੇ ਹਰੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭੁੱਜੀਆਂ ਹੋਲਾਂ ਤੇ ਨਰਮ-ਨਰਮ, ਕੂਲੀਆਂ-ਕੂਲੀਆਂ ਭੁੱਜੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਹੀ ਜਾਣੋ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ੲੇ ਤੇ ਸਵਾਦ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਤੁਸੀਂ ਆਪੇ ਈ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹੋ।
ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ਾਮ ਜਦੋਂ ਡੰਗਰ ਚਾਰ ਕੇ ਘਰ ਪਰਤਦਾ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਤਵੇ ’ਤੇ ਵੇਸਣ ਦੀ ਕੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵੇਸਣ ਦੀਆਂ ਟਿੱਕੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੋਣਾ। ਚੰਗੇਰ ਵਿਚੋਂ ਚੋਰੀ-ਚੋਰੀ ਟਿੱਕੀ ਚੁੱਕ ਲੈਣੀ ਤੇ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਮੋਹ ਭਰੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਵਾਦ ਲਾ-ਲਾ ਖਾਣੀ। ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਬਰਸਾਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁੜ, ਭੁੱਜੇ ਦਾਣੇ, ਦਾਣੇਦਾਰ ਸਿਰਕਾ ਅਤੇ ਮਿੱਠੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਾ-ਖਾ ਕੇ ਤੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਫਿਰ-ਫਿਰ ਕੇ ਜਦ ਫੋੜੇ-ਫਿਨਸੀਆਂ ਨਿਕਲ ਆਉਣੇ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਕੌੜਾ ਨਿੰਮ ਵਰਗਾ ਚਾਸਕੂ ਖੁਆ-ਖੁਆ ਕੇ ਹੀ ਠੀਕ ਕਰ ਦੇਣੇ। ਸਾਵੇਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਦੁੱਧ ਦੀ ਫਿੱਕੀ ਖੀਰ ਤੇ ਮਿੱਠੇ ਪੂੜੇ ਜਦ ਮੂਹਰੇ ਆਉਣੇ ਤਾਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਲਿਆ ਦੇਣੀਆਂ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪੂੜਿਆਂ ਦੀ ਲੱਜ਼ਤ ਅੱਜ ਤਾਈਂ ਵੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਘੁਲੀ ਫਿਰਦੀ ੲੇ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਘਰ ਦੇ ਬਣਾੲੇ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਮਾਹਾਂ ਦੀ ਦਾਲ ਦੇ ਬਣਾੲੇ ਭੱਲੇ ਪਾ ਕੇ ਪੂਤਨੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਜਾ ਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਆਨੰਦ ਅੱਜ ਕਿਥੇ ਲੱਭਦੈ?
ਸਿਆਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਅਲਸੀ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਬਣ ਜਾਣੀਆਂ ਤੇ ਪੂਰਾ ਸਿਆਲ ਮਜ਼ਾਲ ੲੇ ਕਿਤੇ ਠੰਢ ਲੱਗ ਜਾਣੀ। ਗੁਲਗਲੇ, ਘੁੰਗਣੀਆਂ, ਮਿਸੇ-ਮਿੱਠੇ ਮੰਡੇ, ਜੌਂਆਂ ਦੇ ਸੱਤੂ, ਤਲੀ ਛਿਟ, ਸੱਜਰ ਸੂਈ ਮੱਝ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਬੌਲਵੀ, ਚੂੰਡੀ, ਲੱਸੀ ਦਾ ਪਨੀਰ ਜਿਹਨੂੰ ਛਿੱਡੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਆਦਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਜਾਣਦੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਾਦ ਤੋਂ ਤਾਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ੲੇ।
ਮੈਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਯਾਦ ੲੇ ਜਦ ਰੋਹੀ ਵਿਚ ਡੰਗਰ ਚਾਰਨ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਕੀ (ਨਹਿਰ) ਵਿਚ ਵਾੜ ਕੇ ਆਪ ਧੁੱਸੀ (ਬੰਨ੍ਹ) ਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਗੇ ਮਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਬੇਰ ਤੋੜ-ਤੋੜ ਖਾਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਥੋਂ ਉੱਗੀ ਛਿਤਰ ਥੋਰ੍ਹ ਨਾਲ ਲੱਗੀਆਂ ਲਾਲ-ਗੁਲਾਬੀ ਕੁੱਪੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਰਹਿਣਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਡ ਫਿਰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਲੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਜਦ ਭਾਰੀ ਬਰਸਾਤਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਤਾਂ ਛੱਪੜਾਂ, ਟੋਭਿਆਂ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਨੀਵੀਆਂ ਰੋਹੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ-ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਪਾਣੀ ਖੜ੍ਹ ਜਾਣਾ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਚਿੱਟੇ-ਚਿੱਟੇ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਆਉਣੇ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਵਾਂਗ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਕ ਹੋਣੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜੋ ਕਿ ਥੱਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਵਿਚ ਗੋਲ-ਗੋਲ ਡੋਡੇ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਪੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਖਸ਼ਖਸ਼ ਵਰਗੇ ਬਰੀਕ ਦਾਣੇ ਨਿਕਲਣੇ। ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਉਂਜ ਖਾ ਲਓ ਜਾਂ ਭੁੰਨ ਕੇ ਡਾਢੇ ਸਵਾਦ ਹੁੰਦੇ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਤੂੜੀ ਵਾਲੇ ਮੂਸਲਾਂ (ਕੁੱਪਾਂ) ਦੇ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ, ਮਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਥੱਲੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿੱਲ੍ਹ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਚਿੱਟੀਆਂ ਖੁੰਬਾਂ ਨਿਕਲ ਆਉਣੀਆਂ, ਪੁੱਟ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਦੇਣੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਤਵੇ ਉੱਤੇ ਈ ਤੜਕ ਦੇਣੀਆਂ, ਕਿਆ ਆਨੰਦ ਸੀ। ਲੇਖ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਆ ਰਿਹਾ ੲੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਚਲਾਈ ਦਾ ਸਾਗ, ਮੈਣੇ ਦੀ ਭੁਰਜੀ, ਸੌਂਚਲ, ਸਵਾਂਕੀ ਦੀ ਖੀਰ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਅੱਜ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਈ ਜਾਣਦਾ ੲੇ।

-ਰੋਜ਼ੀ ਸਿੰਘ,
ਸੋਫਾਈਨ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਫਤਹਿਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)।
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ)

ਕੀ 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾੲੀ ਕਹਿਣਾ ਸਹੀ ਹੈ?

ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ‘ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ’ ਦੀ ਲੋਕ-ਉਕਤੀ ਵਿਚਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਇਕਤਵ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ‘ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ’ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੰਗਰਾਮ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਹੋੲੀ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਇਹ ਯੁੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਗਲਾਂ-ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲੲੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ, ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਉਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਲੁਟੇਰੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਿਆਂ, ਸੂਰਬੀਰ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਸੰਘਰਸ਼ਮੲੀ ਜਦੋਂ-ਜਹਿਦਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਰੀਲਿਆਂ, ਜੰਗਜੂਆਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਲੰਘਾਉਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਘਰ-ਬਾਰ ਉਜੜ ਗੲੇ, ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਜ਼ਬਤ ਹੋੲੀਆਂ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਜਬਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨਿਆਂ, ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਤ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ, ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ, ਦੇਸ ਭਗਤ ਲਹਿਰ, ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਰਿਆਸਤੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲੲੀ ਲਹਿਰ, ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ, ਬੱਬਰ ਲਹਿਰ, ਲਾਲ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ, ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਲਹਿਰ, ਖੁਸ਼ ਹੈਸੀਅਤੀ ਅਤੇ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਟੈਕਸ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਮੋਰਚਾ, 1975 ੲੀ: ਦੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿਰੁੱਧ ਮੋਰਚਾ, ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ-ਅੰਦੋਲਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋੲੇ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਭਰੀਆਂ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਝੱਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕਪਾਸੜ, ਪੱਖਪਾਤੀ, ਘੜੇ-ਘੜਾੲੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਅਧੀਨ ਲਿਖੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕੌਮੀ ਜਦੋ-ਜਹਿਦਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨ ਲੲੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾੲੀ ਦੇ ਸੱਚ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ। ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਪੱਖਪਾਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੲੀਆਂ ਹਨ।
ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੁਆਰਾ ਪਾੲੇ ਗੲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਧਾਰਮਿਕ, ਨਿੱਜੀ, ਆਤੰਕੀ, ਵੱਖਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕਹਿਕੇ ਭੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨੇ 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕੋੲੀ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕਦੇ ਮਾਨਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੲੀ ਸਿਰਫ਼ 1857 ਦਾ ਗ਼ਦਰ ਜਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੲੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੀ ਤੱਥ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੲੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ, ਸ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ, ਕੂਕਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ 1913 ੲੀ: ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਬਿਹਾਰ-ਬੰਗਾਲ-ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਯੋਧੇ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਾੲੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਬੰਗਾਲੀ ਸੰਨਿਆਸੀ ਸਾਧੂ, ਚੌਰਾ ਚੌਰੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਯੋਧੇ, ਬਜਬਜ ਘਾਟ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਆਦਿ ਜਦੋਜਹਿਦਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗੂਣਾ ਸਮਝ ਕੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਘੋਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦੋ ਪੜਾਅ 1850 ਤੋਂ 1900 ਅਤੇ 1901 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਬੜੇ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਹੀ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਅਗਰਗਾਮੀ ਰਹੀ ਹੈ।
1857 ੲੀ: ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਜੋਂ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨ ਲੲੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 1850 ੲੀ: ਦੇ ਭਾੲੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 1862 ਦੇ ਕੂਕਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾੲੇ। 1763 ਤੋਂ 1857 ੲੀ: ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅਤੇ 1857 ਤੋਂ 1900 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਲੲੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋੲੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤਾਂ ਨੇ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਕੇ ਲੋਕ-ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਨਾਪਾਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਮੁੜ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲੲੀ ਕੀਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੱਲੇ ਹੋਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਜੋ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸਨ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵੀ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਰਚਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਕ ਗਿਣੀ-ਮਿੱਥੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਉਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗੲੇ।
ਭਾਰਤੀ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲੋਂ 1857 ੲੀ: ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲੲੀ ਕੌਮੀ ਅੰਦੋਲਨ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਵਿਦਰੋਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਤੋਂ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਵਿਚ ਮੁੜ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਮੁੜ ਹਥਿਆਉਣ ਦੀ ਇਕ ਅਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। 1857 ੲੀ: ਦੀ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਬਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਚਿੰਤਕ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਨਿਊਯਾਰਕ ਡੇਲੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਵਿਚ ‘ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ’ ਨਾਂਅ ਹੇਠ ਕੲੀ ਲੇਖ ਛਪਵਾੲੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ੲੇਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਰਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਕਸਾੲੀ ਹੋੲੀ ਫੌਜੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਕੌਮੀ ਬਗ਼ਾਵਤ। ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਲੋਕ-ਚੇਤਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ੲੀਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਕਟੌਤੀ, ਭਾਰਤੀ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਵਾਰਿਸ ਸਟੇਟਾਂ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਅਤੇ ਗੋਦ ਲੈਣ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਉਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਆਦਿ ਸਨ।
ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮੰਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਮੁੜ ਬਹਾਲੀ ਲੲੀ ਕੀਤੀ ਇਸ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਸ਼ਾਵਨਵਾਦ ਦਾ ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਲੲੀ ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਬਾਰੇ ‘ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ’ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਘੜਨਹਾਰਾ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਇਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅਨੰਤ ਕਨਹਾੜ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੁਲੈਕਟਰ ਜੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਕਤਲ, ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੁਆਰਾ ਕਰਜ਼ਨ ਵਾਇਲੀ ਦੇ ਕਤਲ, ਨੱਥੂ ਰਾਮ ਗੌਡਸੇ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਆਦਿ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਘੋਲਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੇ ਅਨੁਆੲੀ ਅੱਜ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਗੂਆਂ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰਦੇ, ਪ੍ਰਸਾਰਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਤ ਹੈ ਕਿ 1857 ਦਾ ਗ਼ਦਰ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਵਾੲੇ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲੲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਧਾਰ ਮੁਹੱੲੀਆ ਕੀਤਾ।
ਮਾਰਕਸ ੲੇਂਗਲਜ ਸਮਕਾਲੀ ਚਿੰਤਕ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ?
A motley crew of Mutineeing Soldiers who have murdered their own officers, torn as under the ties of discipline and not succeeded in discovering a leader upon whom to bestow the supreme command and there was no serious and protracted resistence. It was wholly unpatriotic and selfish sepoy mutiny with no native leadership and popular support. Although these soldiers had rural back Ground but led by the feudal nobility. On frequent occasions they began to pursue their own personal ends. Finally the Insurgents did not come forward with clear goal. They had called for a peturn to the past for a return to the independent India of the Moghul Empire which was quite unreal.
-Karl Marx
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਲੈਣ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਕੜੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਕਿਸਾਨੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਦੁਰਾਨੀਆ, ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਣਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਰਾਜ 1849 ੲੀ: ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਲਹਿਦਗੀ ਦਾ ਬੀਜ ੲੇਸ ਲੲੀ ਪਨਪਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੋੲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ 1846 ਤੋਂ 1849 ੲੀ: ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਕੋੲੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣ ਲੲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲੲੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਬਦਲਾਓ ਵਜੋਂ ਦਿੱਲੀ ਉਤੇ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰਮਿਕ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਪਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲੲੀ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਤੀਜੇ ਉਹ ਹਾਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਖੁਸ ਜਾਣ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆੲੇ। ਪੰਜਵੇਂ ਸਿੱਖ-ਸ਼ਕਤੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵੀ ਦੋਫਾੜ ਹੋੲੀ ਹੋੲੀ ਸੀ। ਸਤਲੁਜ ਉਪਰ ਭਾਵ ਫੁਲਕੀਆ ਸਿੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪੱਖੀ ਹੋ ਗੲੀਆਂ ਸਨ।
ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੲੀ ਕੋੲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਲਿਆ। ਸਗੋਂ ਮੇਰਾ ਇਹ ਮਤ ਹੈ ਕਿ 1857 ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ, ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਆੲੀ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਹੇਠ ਚੱਲੀ। ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਚਿੰਤਕ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਕੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਤਾਂ ‘ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ’ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲੲੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਸਾਵਰਕਰਵਾਦੀ ਸੋਚ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਖ ਅੰਦੋਲਨ ਕਹਿਕੇ ਮਾਨਤਾ ਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੁਰਾਹਾ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉਤੇ ਅੱਜ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਲੲੀ ਕੀਤੀ ਗੲੀ ਇਕ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਵੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਹੋੲੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਸੈਨਾਨੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗੲੇ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਡਾਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ, ਰੇਲਾਂ, ਸੜਕਾਂ, ਨਹਿਰਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ, ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ ਕਰਕੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਮਿਲਵਰਤਣ ਲਹਿਰ ਚਲਾੲੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਝੱਲਿਆ, ਤੋਪਾਂ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾੲੀਆਂ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਸੀਹੇ ਝੱਲੇ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗੲੀ।
ਪੰਜਾਬ ਨੇ 1857 ੲੀ: ਤੋਂ 1949 ੲੀ: ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੂਕਾ, ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਖੁਦਾ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, ਜੈਤੋ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ, ਮਾਸਟਰ ਮੋਤਾ ਸਿੰਘ, ਪਰਜਾ ਮੰਡਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਡਟ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਸਾਮੰਤੀ-ਨਾਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ, ਤਾਂਤੀਆ ਤੋਪੇ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ, ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ, ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾੲੀ ਆਦਿ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋੲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੂਝ ਤੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਰਣਾ ਸੀ। ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਮੂਰਖਤਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ।

ਲਿਖਤੁਮ - ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਮਾਨ
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ)

ਗਲੀਆਂ ਦੀ ਰੌਣਕ - ਵਣਜਾਰਾ

ਰਾਹਾਂ-ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੁਰ-ਫਿਰ ਕੇ ਵਸਤਾਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਣਜਾਰੇ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ’ਚੋਂ ਚੂੜੀਆਂ, ਛਾਪਾਂ-ਛੱਲੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਵਣਜਾਰੇ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤਾਂ ਲੲੀ ਖਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਵੰਗਾਂ-ਚੂੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਹਜ, ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਕੁੜੀ-ਚਿੜੀ, ਮੁਟਿਆਰ ਦੀ ਮਨਭਾਉਂਦੀ ਰੀਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਕਲਾੲੀ ’ਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਹੋਣ।
ਇਹ ਵਣਜਾਰੇ ਜਿਥੇ ਵੰਗਾਂ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ, ਉਥੇ ਕੰਨ, ਨੱਕ ਵਿੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚਲਾੲੀ ਰੱਖਦੇ। ਮੁਦਰਾ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਸਾ-ਟਕਾ ਵੀ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਦਲੇ ਦਾਣਾ-ਫੱਕਾ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇੰਜ ਮਿਲਦਾ ਹੈ-
‘ਨੀ ਮੈਂ ਛੱਜ ਭਰ ਛੋਲਿਆਂ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ੲੀ ਪਾ,
ਭਲਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸਹੁੰ, ਛੱਜ ਭਰ ਛੋਲਿਆਂ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ੲੀ ਪਾ।’
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਸੁਭਾਅ-ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਝਲਕ ਵੀ ਰੂਪਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਬਦਲੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਮਾਰਦੇ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਇਕ ਤੋਂ ਸਵਾ ਹੀ ਮੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ।
ਬਾਜ਼ਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਬਾਜ਼ਾਰੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਲਗਭਗ ਹਰ ਵਸਤ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਣਜਾਰਿਆਂ ਦਾ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੁਰ-ਫਿਰ ਕੇ ਵਸਤਾਂ ਵੇਚਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ‘ਲੈ ਲੌ ਬੲੀ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ...’ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗੲੀ ਹੈ। ਕੁੜੀਆਂ-ਚਿੜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵਣਜਾਰੇ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰਾ ਘੱਤ ਕੇ ਬਹਿਣਾ ਤੇ ਮਨਪਸੰਦੀ ਚੂੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚੁਣਨਾ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ।

ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੲੀਆ ਹਵੇਲੀਆਣਾ
ਸ. ਸ. ਮਾਸਟਰ, ਸ. ਹਾ. ਸਕੂਲ, ਚੀਮਾ ਬਾਠ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)-143112

(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿ)

‘ਕਿੱਥੇ ਗੲੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਕਿੱਕਲੀ ਕਰੀਰ ਦੀਆਂ...’

ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਖੇਡਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਅਣਮੋਲ ਦੇਣ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਬੱਚਿਆਂ ਲੲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੰਦ-ਸਾਧਨ ਜਾਂ ਕੀਮਤ ਦੇ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਰੈਫਰੀ, ਕੋਚ ਆਦਿ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਿੰਗ ਦਾ ਕੋੲੀ ਬੰਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ-ਮੁੰਡੇ ਰਲ ਕੇ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ੲੇਨੇ ਸਾਦੇ ਤੇ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਮੂੰਹ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਛੰਦਾਬੰਦੀ ਦਾ ਕੋੲੀ ਖਾਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਇਕ ਤੁਕਾਂਤ ਜੁੜਦਾ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਨਾ ਵੀ ਜੁੜੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਵਾਹਮੲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੀਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਵੇਗ ਵੀ ਵਧਦਾ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਿਥੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਕਸਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਮਾਨਸਿਕ, ਬੌਧਿਕ ਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ, ਤਾਲਮੇਲ ਤੇ ਪਿਆਰ ਵੀ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਥਾੲੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਇਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਪੇਂਡੂ ਭਾੲੀਚਾਰੇ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕੋੲੀ ਇਨਾਮ/ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਬੱਚੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ੲੇਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੋਤਲੇ-ਮੋਤਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੋੲੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੲੀ ਸਰੀਰਕ ਕਮੀਆਂ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜਿਵੇਂ ਝਾਕਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣਾ, ਬੋਲ ਸੁਣਨ ਬਾਰੇ ਚੇਤੰਨ ਰਹਿਣਾ, ਛੇਤੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਘੁੰਮਾਉਣਾ, ਛੋਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨਾ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਚੁਸਤੀ, ਚੇਤੰਨਤਾ, ਸਫੁਰਤੀ, ਤੇਜ਼ੀ, ਸਰੀਰਕ ਲੱਚਕਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਦੀ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸੂਝ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਇਕ ਲੋਕ-ਖੇਡਾਂ ਸਬੰਧੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਇਹ ਹਨ :

ਹਰਾ ਸਮੁੰਦਰ
ਗੋਪੀ ਚੰਦਰ
ਬੋਲ ਮੇਰੀ ਮਛਲੀ
ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ
-----
ਗੋਡੇ-ਗੋਡੇ ਪਾਣੀ
-----
ਲੱਕ-ਲੱਕ ਪਾਣੀ...
-----
ਕੋਟਲਾ ਛਪਾਕੀ
ਜੁਮੇਰਾਤ ਆੲੀ ਜੇ
ਜਿਹੜਾ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੇਖੇ
ਉਹਦੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆੲੀ ਜੇ।
-----
ਉੱਕੜ-ਦੁੱਕੜ ਭੰਬਾ ਭੌ
ਅੱਸੀ-ਨੱਬੇ ਪੂਰਾ ਸੌ।
ਸੌ ਗਲੋਟਾ ਤਿੱਤਰ ਮੋਟਾ
ਚੱਲ ਮਦਾਰੀ ਪੈਸਾ ਖੋਟਾ।
-----
ਭੰਡਾ ਭੰਡਾਰੀਆ
ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਭਾਰ
ਇਕ ਮੁੱਠੀ ’ਤਾਰ ਲੈ
ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਸਵਾਰ ਲੈ।
-----
ਕਿੱਕਲੀ ਕਲੀਰ ਦੀ
ਪੱਗ ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਦੀ।
ਦੁਪੱਟਾ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਦਾ,
ਘੱਗਰਾ ਨਰਾਇਣ ਦਾ।
ਮੈਂ ਕਿਹੜੀ ਕਿੱਲੀ ਟੰਗਾਂ
ਨੀ ਮੈਂ ੲੇਸ ਕਿੱਲੀ ਟੰਗਾਂ
ਨੀ ਮੈਂ ਓਸ ਕਿੱਲੀ ਟੰਗਾਂ।

-ਡਾ: ਨਵਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ,
ਮਕਾਨ ਨੰ: 1157, ਸੈਕਟਰ-68, ਮੁਹਾਲੀ।
(ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

ਸੱਭਿਆਚਾਰ - ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਆਪਣਾ ਮਾਣ

ਇਹ ਲੇਖਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਮੱਥਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਟੇਕਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੱਤ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ, ਵਿਛੜ ਰਹੇ ਹਨ,
ਜੋ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਤੁੱਛ ਜੇਹਾ ਜਤਨ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ
ਬਾਰੇ ਯਾਦਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦਾ ਤਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਤੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ
ਨਾ ਲੱਗੇ ਕਿ "ਪੰਜਾਬੀ ਇਤਹਾਸ ਬਣਾਉਣਾ ਤਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਪਰ
ਲਿਖਣਾ/ਸੰਭਾਲਣਾ ਨਹੀਂ"

ਇਹ ਪੇਂਡੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕਹਿ ਲਈਏ ਤਾਂ ਵੱਧ ਬੇਹਤਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ
ਸ਼ੈਹਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਪੱਛਮ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ
ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੱਸ ਹੁਣ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਲਈ ਹੀ ਸਹਿਕਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਵੀ 'ਗਰੇ' ਨੇ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ
"ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅਨਪੜ੍ਹੇ ਮਰ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਇਹੋ ਜੇਹੇ
ਹੀ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਹੜੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ
ਵੱਡੇ ਕਵੀ ਬਣਦੇ"।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ
ਐਡੋਵਕੇਟ ਪੰਡਤ ਰਾਮ ਸਰਨ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪਹਿਲੀਂ
ਵਾਰ 1931 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਗ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਛਪਾਇਆ।
ਫੇਰ ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਕਰਕੇ 1927
ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਛਪਣ
ਉਪਰੰਤ 1934 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰ "ਦੇਸ਼ ਦਰਪਨ"
ਰਾਹੀਂ ਛਪਵਾਇਆ। ਛੇਤੀ ਹੀ 1936 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ
'ਗਿੱਧਾ' ਛਾਪੀ।
ਇਹ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪ ਸਨ, ਬਾਕੀ ਹੁਣ
ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹਨ।