ਕੀ 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾੲੀ ਕਹਿਣਾ ਸਹੀ ਹੈ?

ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ‘ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ’ ਦੀ ਲੋਕ-ਉਕਤੀ ਵਿਚਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਇਕਤਵ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ‘ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ’ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੰਗਰਾਮ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਹੋੲੀ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਇਹ ਯੁੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਗਲਾਂ-ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲੲੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ, ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਉਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਲੁਟੇਰੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇ। ਇਥੋਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਿਆਂ, ਸੂਰਬੀਰ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀਆਂ ਹੀ ਸੰਘਰਸ਼ਮੲੀ ਜਦੋਂ-ਜਹਿਦਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਰੀਲਿਆਂ, ਜੰਗਜੂਆਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਲੰਘਾਉਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਘਰ-ਬਾਰ ਉਜੜ ਗੲੇ, ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਜ਼ਬਤ ਹੋੲੀਆਂ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਜਬਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨਿਆਂ, ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮੀ ਵਿਰੁੱਧ ਨਿਤ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ, ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ, ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ, ਦੇਸ ਭਗਤ ਲਹਿਰ, ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਰਿਆਸਤੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲੲੀ ਲਹਿਰ, ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ, ਬੱਬਰ ਲਹਿਰ, ਲਾਲ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ, ਪਰਜਾ ਮੰਡਲ ਲਹਿਰ, ਖੁਸ਼ ਹੈਸੀਅਤੀ ਅਤੇ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਟੈਕਸ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਮੋਰਚਾ, 1975 ੲੀ: ਦੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿਰੁੱਧ ਮੋਰਚਾ, ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ-ਅੰਦੋਲਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋੲੇ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਭਰੀਆਂ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਝੱਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਇਕਪਾਸੜ, ਪੱਖਪਾਤੀ, ਘੜੇ-ਘੜਾੲੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਅਧੀਨ ਲਿਖੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕੌਮੀ ਜਦੋ-ਜਹਿਦਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨ ਲੲੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾੲੀ ਦੇ ਸੱਚ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ। ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ ਪੱਖਪਾਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੲੀਆਂ ਹਨ।
ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੁਆਰਾ ਪਾੲੇ ਗੲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕ-ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਧਾਰਮਿਕ, ਨਿੱਜੀ, ਆਤੰਕੀ, ਵੱਖਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕਹਿਕੇ ਭੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨੇ 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕੋੲੀ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕਦੇ ਮਾਨਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੲੀ ਸਿਰਫ਼ 1857 ਦਾ ਗ਼ਦਰ ਜਾਂ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੲੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੀ ਤੱਥ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੲੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ, ਸ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ, ਕੂਕਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ 1913 ੲੀ: ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਬਿਹਾਰ-ਬੰਗਾਲ-ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਯੋਧੇ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਾੲੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਬੰਗਾਲੀ ਸੰਨਿਆਸੀ ਸਾਧੂ, ਚੌਰਾ ਚੌਰੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਯੋਧੇ, ਬਜਬਜ ਘਾਟ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਆਦਿ ਜਦੋਜਹਿਦਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗੂਣਾ ਸਮਝ ਕੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਘੋਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦੋ ਪੜਾਅ 1850 ਤੋਂ 1900 ਅਤੇ 1901 ਤੋਂ 1947 ਤੱਕ ਬੜੇ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਹੀ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਅਗਰਗਾਮੀ ਰਹੀ ਹੈ।
1857 ੲੀ: ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਜੋਂ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨ ਲੲੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ 1850 ੲੀ: ਦੇ ਭਾੲੀ ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ ਅਤੇ 1862 ਦੇ ਕੂਕਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਜਾੲੇ। 1763 ਤੋਂ 1857 ੲੀ: ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅਤੇ 1857 ਤੋਂ 1900 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਲੲੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋੲੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤਾਂ ਨੇ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਖਾਂਤ ਇਹ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਕੇ ਲੋਕ-ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਨਾਪਾਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਮੁੜ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲੲੀ ਕੀਤੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਚੱਲੇ ਹੋਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਜੋ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸਨ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵੀ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਰਚਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਕ ਗਿਣੀ-ਮਿੱਥੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਉਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗੲੇ।
ਭਾਰਤੀ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲੋਂ 1857 ੲੀ: ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲੲੀ ਕੌਮੀ ਅੰਦੋਲਨ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਵਿਦਰੋਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਤੋਂ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਵਿਚ ਮੁੜ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਮੁੜ ਹਥਿਆਉਣ ਦੀ ਇਕ ਅਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। 1857 ੲੀ: ਦੀ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਬਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਚਿੰਤਕ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਨਿਊਯਾਰਕ ਡੇਲੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਵਿਚ ‘ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ’ ਨਾਂਅ ਹੇਠ ਕੲੀ ਲੇਖ ਛਪਵਾੲੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ੲੇਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਰਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਕਸਾੲੀ ਹੋੲੀ ਫੌਜੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਕੌਮੀ ਬਗ਼ਾਵਤ। ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਲੋਕ-ਚੇਤਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ੲੀਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਕਟੌਤੀ, ਭਾਰਤੀ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਵਾਰਿਸ ਸਟੇਟਾਂ ਉਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਅਤੇ ਗੋਦ ਲੈਣ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਉਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਆਦਿ ਸਨ।
ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮੰਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਮੁੜ ਬਹਾਲੀ ਲੲੀ ਕੀਤੀ ਇਸ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਸ਼ਾਵਨਵਾਦ ਦਾ ਥਿੰਕ ਟੈਂਕ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਲੲੀ ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਬਾਰੇ ‘ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ’ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਘੜਨਹਾਰਾ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਇਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਅਨੰਤ ਕਨਹਾੜ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੁਲੈਕਟਰ ਜੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਕਤਲ, ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੁਆਰਾ ਕਰਜ਼ਨ ਵਾਇਲੀ ਦੇ ਕਤਲ, ਨੱਥੂ ਰਾਮ ਗੌਡਸੇ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਆਦਿ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਘੋਲਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੇ ਅਨੁਆੲੀ ਅੱਜ ਹਿੰਦੂ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਗੂਆਂ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰਦੇ, ਪ੍ਰਸਾਰਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਤ ਹੈ ਕਿ 1857 ਦਾ ਗ਼ਦਰ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਵਾੲੇ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲੲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਧਾਰ ਮੁਹੱੲੀਆ ਕੀਤਾ।
ਮਾਰਕਸ ੲੇਂਗਲਜ ਸਮਕਾਲੀ ਚਿੰਤਕ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ?
A motley crew of Mutineeing Soldiers who have murdered their own officers, torn as under the ties of discipline and not succeeded in discovering a leader upon whom to bestow the supreme command and there was no serious and protracted resistence. It was wholly unpatriotic and selfish sepoy mutiny with no native leadership and popular support. Although these soldiers had rural back Ground but led by the feudal nobility. On frequent occasions they began to pursue their own personal ends. Finally the Insurgents did not come forward with clear goal. They had called for a peturn to the past for a return to the independent India of the Moghul Empire which was quite unreal.
-Karl Marx
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਲੈਣ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਕੜੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਕਿਸਾਨੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੁਆਰਾ ਦੁਰਾਨੀਆ, ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਣਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਰਾਜ 1849 ੲੀ: ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਅਲਹਿਦਗੀ ਦਾ ਬੀਜ ੲੇਸ ਲੲੀ ਪਨਪਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕੋੲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ 1846 ਤੋਂ 1849 ੲੀ: ਦੇ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਕੋੲੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣ ਲੲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲੲੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਬਦਲਾਓ ਵਜੋਂ ਦਿੱਲੀ ਉਤੇ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰਮਿਕ ਸੁਪਨਾ ਵੀ ਪਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲੲੀ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਤੀਜੇ ਉਹ ਹਾਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਖੁਸ ਜਾਣ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆੲੇ। ਪੰਜਵੇਂ ਸਿੱਖ-ਸ਼ਕਤੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵੀ ਦੋਫਾੜ ਹੋੲੀ ਹੋੲੀ ਸੀ। ਸਤਲੁਜ ਉਪਰ ਭਾਵ ਫੁਲਕੀਆ ਸਿੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪੱਖੀ ਹੋ ਗੲੀਆਂ ਸਨ।
ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੲੀ ਕੋੲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਲਿਆ। ਸਗੋਂ ਮੇਰਾ ਇਹ ਮਤ ਹੈ ਕਿ 1857 ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ, ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਨੁਆੲੀ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾੲੀ ਹੇਠ ਚੱਲੀ। ਜੇਕਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਚਿੰਤਕ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋ ਕੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਤਾਂ ‘ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ’ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲੲੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਸਾਵਰਕਰਵਾਦੀ ਸੋਚ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਖ ਅੰਦੋਲਨ ਕਹਿਕੇ ਮਾਨਤਾ ਨਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੁਰਾਹਾ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉਤੇ ਅੱਜ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਲੲੀ ਕੀਤੀ ਗੲੀ ਇਕ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਵੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਹੋੲੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਸੈਨਾਨੀ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਗੲੇ ਹਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਡਾਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ, ਰੇਲਾਂ, ਸੜਕਾਂ, ਨਹਿਰਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ, ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਬਾੲੀਕਾਟ ਕਰਕੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਮਿਲਵਰਤਣ ਲਹਿਰ ਚਲਾੲੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਮਨ ਝੱਲਿਆ, ਤੋਪਾਂ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾੲੀਆਂ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਸੀਹੇ ਝੱਲੇ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਕਾਲੇਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗੲੀ।
ਪੰਜਾਬ ਨੇ 1857 ੲੀ: ਤੋਂ 1949 ੲੀ: ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੂਕਾ, ਮਹਾਰਾਜ ਸਿੰਘ, ਖੁਦਾ ਸਿੰਘ, ਬਾਬਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ, ਜੈਤੋ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਾਗ ਦੇ ਮੋਰਚੇ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ, ਮਾਸਟਰ ਮੋਤਾ ਸਿੰਘ, ਪਰਜਾ ਮੰਡਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਡਟ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਸਾਮੰਤੀ-ਨਾਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਨਾਨਾ ਸਾਹਿਬ, ਤਾਂਤੀਆ ਤੋਪੇ, ਅਮਰ ਸਿੰਘ, ਕੁੰਵਰ ਸਿੰਘ, ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾੲੀ ਆਦਿ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ ਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋੲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੂਝ ਤੋਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਰਣਾ ਸੀ। ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਮੂਰਖਤਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ।

ਲਿਖਤੁਮ - ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਮਾਨ
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਜਲੰਧਰ)